Kıyılarda Mülkiyet ve Yapılaşma Rejimi

Kıyılar, ne tam anlamıyla kara ne de tam anlamıyla denizdir; fiziksel coğrafyanın sınır çizgisi olduğu kadar hukukun ve toplumsal farkındalığın da sınav alanıdır. Bu eşsiz geçiş bölgesi, yalnızca doğal güzellikleriyle değil; tarih boyunca barındırdığı toplumsal, ekonomik ve ekolojik değerlerle de korunması gereken ortak mirasımızdır. Ancak bu alanların hukuki rejimi, Türkiye’de tarihsel olarak ihmal edilmiş, ekonomik kalkınmanın gölgesinde uzun süre belirsizlik içinde kalmıştır.

Bugün geldiğimiz noktada, kıyıların özel mülkiyete konu olamayacağı, yapılaşmanın kamu yararı ilkesiyle sınırlandığı bir hukuk düzeni kurgulanmış olsa da, geçmişten devralınan özel mülkiyet iddiaları ve plansız yapılaşma mirası bu düzenin sağlıklı işlemesine engel teşkil etmektedir.

1. Kıyının Hukuki Statüsünün Evrimi: Sosyokültürel ve Ekonomik Belirleyiciler

Türkiye’nin kıyı hukuku geçmişi, bir bakıma denizle kurduğu mesafeli ilişkiyi yansıtır. Karasal geleneklerin baskın olduğu bu coğrafyada, kıyılar uzun süre ya göz ardı edilmiş ya da tarım arazisi gibi değerlendirilmiştir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan süreçte kıyılarda mülkiyet serbestliği hâkim olmuş; 20. yüzyılın son çeyreğine kadar kıyılar satılabilmiş, çitlerle çevrilebilmiş ve ruhsatlı yapılarla donatılabilmiştir.

Turizmin yükselişi ve kıyıların ekonomik birer değer haline gelmesiyle birlikte, kamuoyunun bakışı değişmiş ve kıyıların kamusal alan olarak korunması gerekliliği gündeme gelmiştir. Bu değişim, ancak 1982 Anayasası ile anayasal güvenceye kavuşmuş; hemen ardından yürürlüğe giren Kıyı Kanunu ile kıyıların özel mülkiyete kapatılması ve yapılaşmanın sıkı denetim altına alınması sağlanmıştır.

2. Kıyılarda Yapılaşma ve Planlama Rejimi: Sınırlama mı, İstisnalar mı?

Kıyı Kanunu’na göre kıyı çizgisi ile kıyı kenar çizgisi arasında kalan alanlar mutlak koruma altındadır. Bu alanda ancak kamu yararına olan ve kıyının fonksiyonuna uygun yapılar —örneğin iskele, mendirek, liman gibi— yapılabilir. Kanun, kıyı kenar çizgisinden itibaren minimum 100 metrelik sahil şeridini ise ilk 50 metre ve ikinci 50 metre olmak üzere ikiye ayırarak sınırlı ve kontrollü yapılaşmaya izin vermektedir.

Ancak planlama rejiminin sağladığı bu koruma, geçmişte yapılan istisnai düzenlemeler, af yasaları ve yerel uygulamalar nedeniyle sıklıkla delinmiştir. Özellikle 2018 tarihli İmar Barışı düzenlemesi, kıyılardaki kaçak yapıların tescillenmesini kolaylaştırarak geri dönüşü zor bir hukuki ve çevresel tahribata yol açmıştır.

3. Mülkiyetin Silsilesi: Doldurma, Kurutma, İhya ve Kadastro

Bugün kıyı alanlarında karşılaştığımız özel mülkiyetlerin önemli bir kısmı, tarihsel süreçte doldurma-kurutma, ihya, kadastro uygulamaları ve hatta miras yoluyla oluşmuştur. Oysa Medeni Kanun, kıyıları devletin hüküm ve tasarrufundaki yerler arasında saymaktadır. Kıyı Kanunu ve ilgili yönetmelikler, kıyılarda bulunan bu tür mülkiyetlerin iptali gerektiğini açıkça belirtmektedir.

Yargıtay, uzun yıllar boyunca bu doğrultuda kararlar vermiş ve kıyı alanlarındaki tapuların tazminatsız iptaline hükmetmiştir. Ancak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Türkiye’yi mülkiyet hakkı ihlali nedeniyle mahkûm etmesi sonrası, iç hukukta da kıyılardaki tapu iptallerine karşılık tazminat ödenmesi gerektiği yönünde bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu durum, fiilen özel mülkiyetin devam ettiği kıyı alanlarının hukuken gri bir bölgede kalmasına yol açmıştır.

4. Hukuki Kaosun Sınırında: Kıyılarda Gerçek Çözüme Ne Kadar Yakınız?

Bugün hâlâ Türkiye’nin dört bir yanında kıyılarda satılan arsalar, ruhsatlandırılan yapılar ve kıyıya ulaşımı engelleyen özel alanlar bulunmaktadır. Bu durum, Anayasa’nın kıyıların serbest ve eşit kullanımına ilişkin açık hükmüyle açık bir çelişki içerisindedir. Kıyıların kamusal niteliğini koruyabilmek için şu üç alanda acil müdahale gereklidir:

• Mülkiyetin Hukuken Netleştirilmesi: Tapu iptali ve tazminat süreçleri yeknesak şekilde işletilmeli, fiili özel mülkiyet sona erdirilmelidir.
• Planlamada İstisna Rejiminin Sona Erdirilmesi: Özellikle turizm teşvikleri ve af yasaları yoluyla yapılaşmayı meşrulaştıran istisnai düzenlemeler tekrar gözden geçirilmelidir.
• Kurumsal Farkındalık ve Denetim: Kıyı çizgisi ve sahil şeridi belirlemeleri bilimsel esaslara göre güncellenmeli, yerel yönetimler ve merkezi idare arasında koordinasyon sağlanmalıdır.

“Yarın Artık Bugündür”

Kıyılar, yalnızca bugünün ekonomik değerleriyle değil, geleceğin doğal mirası ve yaşam alanları olarak korunmalıdır. Hukuki düzenlemeler, yalnızca metinlerde değil, uygulamada da etkin olmalıdır. En mükemmel yasa bile ancak eşit ve istisnasız uygulandığında adalet üretir. Kıyıların akıbetini bireylerin inisiyatifine bırakmak değil, kolektif hukuki ve idari akılla düzenlemek zorundayız. Çünkü kıyılar ne sadece coğrafi bir alan ne de sadece bir tatil mekanıdır. Kıyılar, ortak yaşamın ve adil paylaşımın sınav alanıdır.